TEREKEMELER (1)
ŞANVER SARISALTUN
Kafkasların en eski, günümüzün en çağdaş kavmi kadim bir Türk boyu olan Terekemeler, Karapapak diye de anılır. Terekeme / Karapapak bir halka verilen çifte addır. Tarih boyunca büyük devletlerin üzerinde hakimiyet kurma mücadelesinin hiç eksilmediği Kafkasya ve Kafkasyanın kadim milleti Terekeme/Karapapaklar; zeki, çalışkan, iyi ata binen, iyi silah kullanan bir Türk boyudur. Her daim başlarına buyruk yaşamışlardır. Ahde vefaya önem verirler. Kararlı ve dirayetlidirler. Gelenek ve göreneklerine, adet, anane ve törelerine sıkıca bağlıdırlar. Terekeme - Karapapakların özgürlük ve bağımsızlık mücadelesini konu alan Kaçak Nebi, Mihrali Bey, Terekeme Hacı , Hasan ve Hüseyin kardeşler, Kaçak Mehmet ve Deli Ali gibi mahalli kahramanlarla ilgili halk hikayeleri de bunun bir kanıtıdır.
TEREKEME-KARAPAPAK
Bir çok Türk boyu tarafından MÖ.3. Yüz yılda Mete han’ın babası Teoman Han tarafından kurulan Asya Hun İmparatorluğu MS.1. Yüzyılda Batı Hun imparatorluğu ve Doğu Hun İmparatorluğu olarak ikiye ayrılır. Batı Hun Devleti içerisindeki oğuz boyları bu bölgeden göç etmeye başladılar. Terek nehri vadisinde yaşamakta olan, Çin baskınlarını ve egemenliğini kabul etmeyen özgürlük ve bağımsızlıklarına düşkün bu oğuz boyları batıya göç etmeye başlarlar. İşte ilki M.S. II.YY. daki kitlesel göç hareketlerinin olduğu yıllarda kuzeyden Kafkasları aşarak Kür Nehri boylarına “Borçalı” ve “Kazaklı” olarak anılan iki yeni boy geldi (M.S.150). Bu iki oğuz boyu; Kazak boyu, doğuda Kazak Çayı civarına, Borçalı boyu ise Borçalı Çayı civarına yerleşerek buralara adlarını vermişlerdir.
Bugün Terekeme olarak da bilenen bu iki kadim Oğuz Türk boyu Terekeme /Karapapakların atalarıdır. Kafkasyanın Daryal ve Derbent geçitlerini aşarak Kafkaslara inen, günümüzde Kafkasya’nın alt bölgeleri olarak bildiğimiz, batıda Ardahan, doğuda Gence, kuzeyde Tiflis, güneyde Revan ile çevrili yerlere, Borçalı ve Kazaklı diye kollara ayrılan Karapapakların 150-330 yılları arasında gelip yerleştikleri anlaşılıyor. Terekeme/Karapapakların kökeni oğuz Türklerine dayanıp Oğuzların Üçoklar kolunun Dağhan, onunda Eymür dalına mensup bir Türk ırkıdır. Oğuz soylu Eğmür boylu Türk topluluğudur. Terekeme / Karapapaklar iki ana kola ayrılmaktadır.
1. Kazak boyu
2. Borçalı boyu.
Bu iki (2) ana kol, on iki (12) oymaktan oluşmaktadır. Kazaklar, (Kızıl- Kazaklar, Yığarçı Kazaklar,) Kazaklu, Kazakbegli, Şeyhlü (Koyunlu-Şeyhlü, Molla-Şeyhlü, Umutlu-Şeyhlü), Kazak-Rehimler, Salahlu. İran’ın Sulduz Bölgesinde yaşayan Karapapak/Terekeme boyları da Tarkavun, Saral, Araplı, Can-Ahmedlü, Çaharlı ve Ulaçlı olarak bilinmektedir. “Terekeme ve Karapapak” farklı gruplar yada farklı kültürler değildir, bir halka verilen çifte adı ifade etmektedir. Son yıllarda hakkında oldukça sıklıkla araştırma ve inceleme yapılan kafkasyanın bu kadim milleti Karapapakların tarihleri övgüye değer bir millet oldukları genel kabul görmektedir. Kafkasyanın önemli topluluklarından birisi olan bu halkın adı geçmişte daha çok “Karapapaklar” olarak daha çok kullanılsa da günümüzde “Terekeme” tanımı daha çok kullanılmaktadır. Kültür, mezhep, yaşayışları, Savaşçı ve mücadeleci yönleri ile tanınan bu Oğuz boylu Türk topluluğunu birçok uygarlık, kendi saflarına dahil etmek için uğraşmışlardır.
TEREKEME
Terekeme teriminin kökeni Türkmen sözcüğünün Arapçadaki çoğulu olan Terakime’den geldiğini kelimenin ″Türkmen/Türkman″ kökenine dayandığı gözükmektedir. Ferit Develioğlu’nun Osmanlıca Sözlüğü ve Ebulgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terakime’si bu kelimenin varlığı yönündedir. XII-XIII. yüzyıllara geldiğimizde Borçalı ve Kazaklı urukları Terekeme olarak adlandırılmıştı. Terekeme kelimesi günümüzde yaygın olarak kullanılmaktadır. Terakime (Arapça ve Farsçada); Türkler, Etrak (Arapça) Türk, siper, siperlik, sütre anlamlarına gelir. Osmanlılar döneminde, devlet adamları ve yöneticiler bu kavim için ″Türük″ kelimesini kullanmışlardır. Türük kelimesi konar-göçer köylü halk anlamına gelmektedir. XII. -XIII. yüzyıllara geldiğimizde Borçalı ve Kazaklı urukları Terekeme olarak adlandırılmıştı. Âşık Emrah, şiirlerinde Terekeme güzellerinden bahsetmektedir. Âşık Garip, Kazak nehri boylarını Terekeme yaylakları diye övüyordu.
Karapapakların diğer bir adı olan Terekeme adı Arapça, Türkmen kelimesinin çoğulu Terakime 'den gelmektedir. Terekeme sözcüğünün kökeni hakkındaki en çok kabul edilenide bu görüştür. Prof Dr. Fahrettin Kırzoğlu, İran ve Azerbaycan’da Şii olanlara Tat, Sünnilere ise Terakkime sözcüğünün değişmesiyle oluşmuş, Terekeme adının verildiğini söyler. Bu adın vergi defterlerinde kullanıldığını belirtir. Bazı tarihçiler ise Terek ırmağı çevresinde oturan Türklere Terek sözcüğünden hareketle Terekeme denildiğini söylemişlerdir. Günümüzde Terekeme sözcüğünün kullanımı Karapapak sözcüğünden daha yaygındır.
Terekeme sözcüğü, terek; raf, dolap gözü, Terakime (Arapça ve Farsçada); Türkler, Etrak (Arapça) Türk, siper, siperlik, sütre anlamlarına gelir. Türük kelimesi konar-göçer köylü halk anlamına gelmektedir. Terekeme sözcüğünün kaynağına yönelik farklı rivayetler vardır. XII.-XIII. yüzyıllara Borçalı ve Kazaklı urukları Terekeme olarak adlandırılmıştır. Aşık Emrah, şiirlerinde Terekeme güzellerinden bahsetmektedir. Aşık Garip, Kazah nehri boylarını Terekeme yaylakları diye övüyordu. Prof. Dr. Fahrettin KIRZIOĞLU “Türkmen sözcüğünün çoğulu Terekemedir. İran ve Azerbaycan‘da şii Caferi olanlara tat, sunnilere Terakkimeden bozma olarak vergi defterlerinde Terekeme adı kullanılır.” der.
1. Terekeme sözcüğünün “Terakime” sözcüğünün bozulmuşu olduğunu , bunun da Arapça , “Türkler” anlamına geldiği öne sürülür. “Terekeme”, “Türkmen” sözcüğünden türemiştir. Kelimenin “Türkmen-Türkman” kökenine dayandığı görüşü ise çok güçlü gözükmektedir. Çünkü Türkmen kelimesinin Arapça çokluk biçiminin “Terakime” olduğu biliniyor. Bu “Terakime” kelimesi ünlü uyumuna girerek “Terekeme” biçimini alabilir.
2. Terekeme sözcüğünün bu halkın Terek bölgesinden, Terek ırmağı kıyısından geliyor oluşu varsayımından yola çıkarak üretilmiştir. Bu gün konuştuğumuz Terekemelerin tamamına yakını bu ismi “eski vatanlarını terk ettikleri” için aldıklarını düşünmektedirler. Bu aynı zamanda “mekânı terk eden ve göçmüş olan kara papaklılar ” anlamında yorumlanmaktadır. Eskiden Terekemelerin atalarının Kuzey Kafkasya’da bulunan Terek Irmağı çevresinde yaşadıkları bilinen bir gerçektir. Buna bağlı olarak Terekeme terimi ile Terek Irmağı arasında da bir bağ kurularak Yani Terek bölgesinden gelenler anlamında Terekeme sözcüğü üretilmesi gayet normaldır. Bu bağlamda Terekemelerin ataları Terek Irmağı çevresinde yaşarlarken bazı sebeplerden dolayı kendilerine bu bölgeyi terk ettikleri için Terekeme terimini “yurtlarını terk edenler” anlamında kullanmışlardır.
3. İslamiyetin Anadolu'da ilk yayıldığı yıllarda Mekke'den getirilen kafkasyaya yerleştirilen muhacir Araplara verilen “Terk-i Mekke” sözcüğü ile karıştırılmaktadır. Oysaki Terekeme sözcüğünün bundan bozularak oluştuğu varsayılmaktadır. Terekeme kelimesinin kökeninin “Terk-i Mekke” izahı ise bir halk benzetmesinden öte bir şey değildir. Yine halk arasındaki rivayetlere göre güya bu kavim bir zamanlar Mekke yakınlarında yaşarken dinsel konularda Araplarla anlaşmazlığa düştüğü için Mekke’yi terk etmiştir. Bu nedenle bu kavmin ismi ‘Terk-i Mekke’ ifadesinin değişime uğramış şekli olan Terekeme olarak kalmıştır. Terekeme/Karapapakların dinsel inanışları açısından sınızsız hoş görülü olmaları, dinsel inançlarını yaşamlarının önemli bir parçası haline getirmeden yaşadıkları için yapılan bir yakıştırmadır. Terk-i Mekke Mekke’nin terk edilmesi gibi bir anlam ifade eder ki, bu bir kavim adı olamaz; ancak bir olay adı olabilir. Terekeme/Karapapakların yurtlarıda Mekke değildir. Hatta Türklerinde Arap olmadığından böyle bir bağ kurulması doğru değildir.
4. Terekeme sözcüğünün türeyişinin Terekeme/ Karapapakların yaşamıyla doğrudan ilgilidir. Birikme, toplanma, yığılma olarakda Arapça bir sözcük olan “teraküm” kullanılmaktadır. ’’Teraküm’’, “toplananlar, yığılanlar, birikenler” anlamında “teraküm edenler “ biçiminde kullanıldığı düşünülürse, bu yaklaşımda tarihi olaylardan kaynaklanarak söylenmektedir. Celaleddin Harzemşah ile Cengiz Han arasındaki savaşta Celaleddin Harzemşah’a yardım eden Kafkas Türk kavimlerine ‘Teraküm’ denilmiştir. Teraküm ifadesi daha sonraları yardıma koşan Kafkasya Türklerine isim olmuş ve yığılanlar birikenler anlamında Terekeme’ye dönüşmüştür.
KARAPAPAK
Farsça “kavm-i külah-ı siyah” veya Rusça “karabörklü” anlamına gelen “çernie klobuki” isimlerinin hepsi Karapapakları anlatmaktadır. Karapapakların yaşadıkları Gürcistan, Azerbaycan ve Türkiye’de her iki isimlede bilinirler. Terekeme/Karapapak bir halka verilen iki isimdir.
“Karapapak”; Kara ve Papak sözcüklerinden üretilmiştir. Siyah kuzu derisinden yapılan Kara ( Renk) ve Papak (Şapka) yani günümüz telaffuzuyla “Siyah şapka’’ denilmektedir. Rusça sözlüğe göre kalpak yahut papak şapka demektir. Papak kelimesi Azeri Türkçesinde kuzu veya koyun derisinden yapılan serpuş manasına da gelmektedir. Bu bağlamda Karapapak terimi bu halkın siyah şapka giymeleri dolayısıyla ortaya çıkmıştır.
OĞUZ VE KIPÇAK TÜRKLERİ
OĞUZLAR: Türkmenistan, İran Türkiye Doğu Türkistan (Uyguristan), Azerbaycan, Irak ve Suriye’de yaşarlar. Terekeme / Karapapaklar Oğuz karakterli Türklerdir. Karapapaklara ayrıca Terekeme ismi de verilmektedir. Genetik olarak yapılan incelemelerdede Oğuzlar genel olarak Kara yağız ince eğri burunlu ve genetik olarak kafalarının arkası içe dönük girintili olarak tarif edilmiştir. Terekeme/Karapapakların kökeni oğuz Türklerine dayanıp Oğuzların Üçoklar kolunun Dağhan, onunda Eymür dalına mensuptur. Oğuz soylu Eğmür boylu Türk topluluğudur.
KIPÇAKLAR: Kuzey Türkleri olarak bilinirler Kazakistan Kırgızistan Tataristan Macaristan Bulgaristan Finlandiya Estonya Rusya ve Polonya’da yaşarlar. Özbekistan ise Çağataylar olarak bilinirler ve ayrı bir kültür oluşturmuşlardır. Kıpçaklar daha çok Slav halklarına benzerler. Sarışın renkli gözlü büyük kafa ve orta boyları özellikleriyle Ahıska Türklerine de benzerler. Kuzey Türkleri olarak bilinirler ve Kıpçak devletinin hakimiyet alanını bugünkü Ahıska Türklerinin yerleşkelerini içine almaktadır.
KARAPAPAKLAR / KARAKALPAKLAR
Karapapaklar Oğuz Türkmen karakterli, Karakalpaklar ise Nogay, Kıpçak karakterli Türklerdir. Özbekistan’ın Özerk Bölgede yaşayan "Karakalpaklar" ile "Karapapak” ları birbirine karıştırmamak gerekir. Karakalpaklar "Kıpçak" tır, Karapapaklar "Oğuz" dur. Kıl çadırlarında yaşayan, yaylakçı ve kışlakçı göçeri hayat tarzını benimseyen koyunculuk ve yılkıcılıkla meşgul olan, Karapapaklar Kür-Aras boylarından göçerek, tiflis’in güneyinde Borçalı (eski adı: Loru) sancağını yurt edinmişlerdir. Oğuzların Daryal ve Derbend geçitlerinden aşarak Kafkaslara geldikleri, önceleri Azerbaycan’ın Mugan, Gence, Kazak ve Karabağ bölgelerine Gürcistan’ın borçalı bölgesine gelerek yerleştikleri eleştirilemez olan doğrudur. Karapapakların kökeninin Oğuz ya da Kıpçak oluşu konusunda farklı görüşleri olanlar bilinmelidir ki, Oğuzlara müslüman olduktan sonra "Türkmen" denmiştir. "Terekeme" ise bu "Türkmen" kelimesinin başkalaşmış halidir. Yani "Oğuz" kökenli Türkmenlerden; karapapaklar, yani "terekemeler" türemiştir.
Sahada yaptığım araştırmalarda ve görüştüğüm tüm 80-90 yaşlarında ki Kars, Ardahan, Ağrı, Ahlat, Sivas,VB. gibi yerleşkelerdeki Terekeme / Karapapaklar kendilerini oğuz kökenli olduklarını söylemektedirler. Yani bu kadim Türk milleti Oğuzların Üçoklar kolunun Dağhan, onunda Eymür dalına mensup bir Türk ırkıdır. Oğuz soylu Eğmür boylu Türk topluluğudur. Karapapak ile Karakalpak arasında kelime bakımdan benzerlik vardır.
Terekemeler veya Karapapaklar hakkında Farklı görüşler de bulunmakla birlikte genel kanıya göre Karapapaklar Oğuz karakterli Türklerdir. Oğuzların Üçoklar kolunun Dağhan onunda Eğmür dalına mensup bir Türk ırkıdır. Terekeme veya Karapapaklar asla Kıpçak oğuz kaynaşması olmayıp; sadece tarihte nasıl Peçeneklere, Akkoyunlara, ilhanlılara, hazarlara tabi olmuş bir topluluksa aynı durum Kıpçak Türklerinde de geçerli olmuş olup, Kıpçak devletine tabi olmuş oğuz Türkleridir.
KAYNAK : TEREKEMELER - ŞANVER SARISALTUN - HALK KİTABEVİ
Yazının PDF'ini indirmek içi tıklayınız.
Comments